Bestaat Zuiver Altruïsme?

Is de mens van nature goed of slecht? Laten we bij het beantwoorden van deze vraag eens kijken naar het altruïsme. Het altruïsme is de manier van handelen zonder eigenbelang. Altruïstisch handelen staat tegenover egoïstisch handelen. Je handelt altruïstisch wanneer je jouw laatste koekje deelt met een ander en je bent egoïstisch bezig wanneer je jouw laatste koekje voor jezelf houdt.

Maar wanneer we langer nadenken over het altruïsme, vormt er een filosofisch dilemma. Is elke altruïstische handeling niet uiteindelijk een indirecte egoïstische handeling? Verricht je een goede daad niet om er uiteindelijk een goed gevoel voor terug te krijgen? Kunnen wij wel echt belangeloos handelen? Laten we dit dilemma verkennen en onderzoeken of zuiver altruïsme wel of niet bestaat.

Zuiver altruïsme lijkt een illusie te zijn

Zelfs een heldhaftige daad zoals het redden van iemand uit een brandend huis, kan worden gezien als een niet-zuivere altruïstische daad. Deze held zou het namelijk alleen maar kunnen doen voor de roem en aanzien van anderen. Of neem een situatie waarbij iemand zichzelf letterlijk opoffert voor een ander, zoals een bevallende vrouw die sterft zodat haar kind geboren kan worden. Dit lijkt zuiver altruïstisch, behalve als we meerekenen dat de genen van de vrouw voort zullen leven in haar kind, wat ze uiteindelijk kan doen voor een goed gevoel voor haarzelf.

Zelfs wanneer je jouw leven opoffert voor iemand die niet bloedverwant is, kun je beargumenteren dat je dat alleen maar zou doen om met een goed gevoel te kunnen sterven. Hierdoor kunnen we zelfs sterven voor een ander tot een egoïstische daad beschouwen. Wat de handeling ook is, uiteindelijk levert het ons een goed gevoel op, wat betekent dat zuiver altruïsme niet lijkt te bestaan.

Het lijkt daarom dat de menselijke natuur door en door egoïstisch is. Is zuiver altruïsme misschien te vinden in het dierenrijk?

Bestaat altruïsme in de natuur?

Er zijn bepaalde dieren die altruïstisch gedrag lijken te vertonen. Neem bijvoorbeeld dieren zoals clownvissen en anemonen. De clownvis wordt beschermd door het giftige koraal, terwijl de clownvis op zijn beurt het koraal schoonhoudt van parasieten.

Een bekender voorbeeld is de honingbij en de bloem. De bij verzamelt stuifmeel om er zelf honing van te maken. Deze verspreiding van stuifmeel zorgt ervoor dat de bloemen bevrucht raken en zo kunnen voortplanten.

Of neem de ossenpikker, die grote zoogdieren zoals nijlpaarden of neushoorns vrijhoudt van parasieten. De ossenpikker vermindert op deze manier het aantal parasieten op zijn gastheer en de ossenpikker krijgt hier bescherming tegen eventuele roofdieren voor terug.

Maar ook bij deze vormen van liefdadigheid kun je stellen dat de dieren niet zuiver altruïstisch handelen. De clownvis gebruikt de zeeanemoon eigenlijk alleen maar voor zijn eigen bescherming, wat voortkomt uit zijn eigenbelang om te overleven. De honingbij verspreidt alleen maar stuifmeel om voedsel te krijgen. Dat de bloem toevallig hierdoor voortplant, is een bijeffect.

Dieren lijken anderen niet echt te willen helpen, ze doen slechts wat nodig is om te overleven en voort te planten. Hoe weten we dit zeker? De ossenpikker die eerst werd gezien als een altruïstische vogel, werd later van bekend dat hij niet alleen zijn gastheer schoonhoudt van parasieten, maar ook wonden openhoudt om bloed uit te drinken!

Toch zijn er genoeg voorbeelden van dieren die wel in staat zijn om zuiver altruïstisch te handelen: een chimpansee die een deur openhoudt voor een ander (bron), dolfijnen die mensen redden van haaien (bron) en zelfs een luipaard die een baby baviaan adopteert (bron). Ook al had het luipaard eerst de moeder van de baviaan gedood, ze vertoonde daarna alsnog zuiver altruïstisch gedrag.

Hierdoor kunnen we stellen dat dieren weldegelijk het vermogen hebben om zuiver altruïstisch te handelen, maar zij hebben niet hetzelfde morele besef als wij mensen hebben. Dieren kennen daarom geen egoïsme of altruïsme; ze handelen vanuit natuurlijke drang van overleving en voortplanting.

Was Jezus de ultieme altruïst?

Laten we eens kijken naar het meest altruïstische symbool dat er bestaat: Jezus Christus. Of je Jezus erkent of verwerpt op basis van geloof is niet relevant, hij symboliseert namelijk de ultieme altruïst. Jezus is het perfecte voorbeeld van hoe een zuiver altruïstisch leven eruit zou moeten zien. Namelijk een leven vol met goede daden, waarbij geen enkele handeling uit eigenbelang is.

We zouden ook veel kunnen leren van de gouden regel van Jezus: Behandel anderen zoals je door hen behandeld wilt worden.

Een levensstijl van iemand zoals Jezus lijkt te hooggrepen voor de mens. Toch zouden we moeten streven naar een leven dat zo zuiver altruïstisch mogelijk is. Zuiver altruïsme bestaat namelijk wel, we hebben alleen gezocht op de verkeerde plek.

Zuiver altruïsme bestaat wel

Wanneer we kijken naar de intentie van ons handelen, dan lijkt zuiver altruïsme wel te bestaan. Het is juist problematisch om alleen maar te focussen op de gevolgen van ons handelen. Wanneer we kijken naar wie baat heeft bij een bepaalde handeling, dan ontdekken we pas dat een handeling weldegelijk zuiver altruïstisch kan zijn.

Een moeder die bijvoorbeeld haar baby borstvoeding geeft, lijkt niet altruïstisch, omdat ze er een gevoel van voldoening voor terugkrijgt. Maar de maag van de moeder wordt niet gevuld, het is namelijk de baby die er baat bij heeft. Haar intentie is om de baby te voeden en die intentie is altruïstisch.

Het is een denkfout om te beweren dat de moeder het voeden uiteindelijk voor haarzelf zou doen, omdat zij er in de eerste instantie geen belangen bij heeft om de baby te voeden. Het gevolg van een goed gevoel, staat los van de altruïstische intentie. Wanneer we echt zuiver altruïstisch willen handelen, moeten we de intentie hebben om iemand echt te willen helpen, in plaats van te kijken naar de eventuele beloning.

Zuiver altruïsme maakt gelukkig

Wanneer we echt vanuit een altruïstische intentie handelen, krijgen we er niet alleen een goed gevoel van, op lange termijn worden we er ook gelukkig van. Uit onderzoek blijkt dat altruïstisch handelen ervoor zorgt dat we ons meer competent, verbonden en over het algemeen gelukkiger voelen. Dit geluk treedt alleen op, wanneer er sprake is van zuiver altruïsme. Alleen bij echte onbaatzuchtigheid. Voor de wetenschappelijke ondersteuning: check hier, hier, hier en hier.

Je zou kunnen zeggen dat we dan alsnog egoïstisch zijn, omdat we het uiteindelijk voor het geluk zouden kunnen doen. Maar dit is weer een denkfout. Er zijn namelijk genoeg verhalen van mensen die zonder na te denken een brandend huis in rennen om een ander te hulp te schieten. Zo’n persoon heeft alle reden om in zo’n levensgevaarlijke situatie aan zichzelf te denken. Maar dat doet diegene toch niet! Dit komt doordat we niet altijd kijken naar het gevolg, maar naar wat goed voelt. We maken razendsnel een altruïstische beslissing gebaseerd op ons moreel besef bij de situatie.

Zuiver altruïsme als moreel kompas

Wanneer we in een noodsituatie zijn, handelen we meer vanuit een soort moreel kompas. Het is de morele plicht in ons waardoor we weten wat we moeten doen. We vinden het goed en moreel om iemand in nood te helpen. Dit verklaart ook waarom we soms dingen doen die voor onszelf slecht uitpakken. Of het nou gaat om het laatste koekje, organen doneren aan een familielid of jezelf opofferen voor een ander; we zijn in staat om onze morele plicht te verheffen boven onze eigen egoïstische belangen.

Zuiver altruïsme maakt ons meer empathisch

Bij altruïstisch handelen komt ook empathie kijken. Wanneer we meeleven met een ander, kunnen wij daadwerkelijk altruïstisch handelen. We handelen vanuit een ander, alsof het onze gevoelens zijn die gekwetst of gepijnigd worden. Empathie zorgt ervoor dat we het lijden van een ander begrijpen, waardoor we de ander op een altruïstische manier kunnen helpen. We snappen wat de ander nodig heeft en troosten diegene. Of we helpen de ander juist om een reactie van blijdschap uit de ander te halen. Een ander doen stralen. Dát is zuiver altruïstisch. En dat is een prachtige menselijke eigenschap.

Hoe handelen we zuiver altruïstisch?

Nu we weten dat zuiver altruïsme mogelijk is, zouden we er vaker naar moeten handelen. We zouden daarom vaker goede daden moeten verrichten, waarbij hetzelfde geldt: een goede daad is altruïstisch wanneer de intentie goed is. Denk aan goede daden zoals het glimlachen naar iemand op straat, iemand voorlaten bij de kassa, opstaan voor iemand in de bus of een ander trakteren op een broodje.

Goede daden zorgen ervoor dat we ons gelukkiger voelen. Bovendien handelen op deze manier vanuit de nodige vriendelijkheid tegenover anderen. Van altruïsme komt vriendelijkheid. Het altruïsme brengt ons daarmee samen, tot een belangeloos geheel.

De bedenker van het woord ‘altruïsme' stelde daarom:

''Alleen goede gevoelens kunnen ons samenbrengen; eigenbelang heeft nog nooit langdurige verbonden gesmeed.'' - August Comte

Laten we niet aardig zijn voor elkaar, maar laten we altruïstisch zijn voor elkaar. En ook al handel je niet altijd zuiver altruïstisch, dan ben je alsnog goed bezig door zo altruïstisch mogelijk te handelen.

Terug naar de vraag: is de menselijke natuur goed of slecht? Beide. Maar het ligt er ook aan wat je bedoelt met goed en slecht. De mens kan egoïstisch of altruïstisch zijn. En dus ook zuiver altruïstisch.

Bronvermelding:

- Vrijheidsspreker. (2010). Altruïsme, wat is het werkelijk?

- Aquagids. (2012). Anemoonvis en anemonen.

- Team Nudge. (2017, maart). De kracht van dracht: een symbiose tussen bestuivers en planten.

- Wikipedia. (2019, maart). Oxpecker.

- Jonas, S. (2010, februari). Ongeloof in altruïsme.

- Stefan, B. (2005, juli). egoïsme en altruïsme.

- Info (2018, juni). De ware weldoener: bestaat zuiver altruïsme?