De Ziel volgens Aristoteles

De menselijke geest is iets eigenaardigs. Er verschijnt

'iets' in de hersenen dat kan denken, voelen en

waarnemen. Maar wat verschijnt precies?

Volgens de filosoof Aristoteles is dit 'iets' de Ziel. Aristoteles was een Griekse filosoof en wetenschapper die wordt beschouwd als de eerste grondlegger die grondlegger was van meerdere vakgebieden. Hij heeft over alles wel wat geschreven, over taal, kunst, poëzie, politiek, economie en logica, maar ook over natuurkunde, scheikunde, dierkunde, plantkunde en sterrenkunde. Natuurlijk staat hij het meest bekend om zijn invloedrijke filosofie over de samenleving, metafysica en ethiek. Hij schreef onder andere ook over de menselijke geest: de Ziel.

In de wetenschap gebruiken we dit begrip voor de menselijke geest liever niet, omdat het op deze manier moeilijk te onderzoeken is. De Ziel lijkt een vaag begrip. Het lijkt iets te zijn dat we niet kunnen zien en dat ergens boven het lichaam zweeft. Maar we moeten juist een woord als 'Ziel' gebruiken, omdat het een begrip is die een verklaring kan geven aan ons bewustzijn. Voor neuropsychologen is het namelijk nog niet mogelijk om een verklaring te geven aan het bewustzijn in het brein.

Aristoteles beschrijft de Ziel als verschijnsel, niet als iets dat waarneembaar is. De Ziel kan waarnemen, maar niet zichzelf waarnemen. Het verschijnsel van de Ziel is daarom iets dat filosofisch onderzocht moet worden, wat met een hoofdletter wordt geschreven om het belang ervan aan te duiden.

Aristoteles heeft een eigenaardige definitie van de Ziel. Hij beschreef zijn visie op de menselijke geest in zijn werk: 'Over de Ziel'. In dit boek onderzoekt hij de Ziel op een zorgvuldige en wetenschappelijke manier, dat vandaag de dag nog herinnert wordt als een beginsel van een verklaring voor de Ziel. Hij gaat stapsgewijs te werk en begint bij het begin.

Aristoteles noemt de Ziel niet direct bij zijn naam, maar het wat-is-het?, omdat hij zelf nog niet weet wat er precies verschijnt in het lichaam. Door een onbekend begrip in een vragend zelfstandig naamwoord te formuleren, schetst Aristoteles zo een voorzichtig beeld van de Ziel en maakt dat ze onderzocht kan worden. Het wat-is-het? is volgens Aristoteles de Ziel, die hij een merkwaardige definitie heeft gegeven die zeker de moeite waard is om te begrijpen.

De volledige definitie van de Ziel volgens Aristoteles luidt:

De Ziel is de eerste verwerkelijking van een natuurlijk, werktuiglijk lichaam.

Dit klinkt natuurlijk nu nog hartstikke geheimzinnig, maar we gaan alle begrippen langs om zo een helder beeld te krijgen van wat Aristoteles met deze raadselachtige definitie bedoelde.

Allereerst, gelooft Aristoteles dat alles bestaat uit vorm en materie. De Ziel is iets met vorm, maar zonder materie. Daarom kan de Ziel als losse vorm niet zonder een lichaam bestaan, want het heeft iets nodig om de vorm op te vullen. Dit is de reden waarom het lichaam niet kan leven zonder een Ziel. De Ziel heeft het lichaam nodig en het lichaam omhuld als het ware de Ziel. Aristoteles gelooft daarom niet dat de Ziel het lichaam verlaat, omdat het materie nodig heeft.

Volgens Aristoteles geeft de Ziel leven aan het lichaam. Hij ziet dit als een verwerkelijking van het lichaam. Het Griekse woord voor verwerkelijking

ἐντελέχεια (entelecheia) is een begrip dat vermoedelijk zelf in elkaar geknutseld is door Aristoteles. Het betekent datgene wat iets anders mogelijk maakt. Daarmee bedoelt hij dat de Ziel verantwoordelijk is voor het mogelijk maken van vermogens zoals denken en kennen. De Ziel maakt het mogelijk dat wij ons bewust kunnen zijn.

Met een natuurlijk lichaam bedoelt Aristoteles dat het lichaam iets is dat levend is. Een levend lichaam is iets dat zichzelf voedt, groeit en vergaat. Een levend natuurlijk lichaam noemt hij daarom een wezen of een mens, die deel uitmaakt van de natuur.

En ten slotte, met een werktuiglijk lichaam, bedoelt Aristoteles dat het lichaam iets is dat organen heeft met elk zijn eigen doel en functie. Het lichaam is niet zomaar een levend iets met vermogens, het is een mechanisme dat kan werken en taken vervullen. De Ziel is daarin datgene wat leven en vermogens geeft aan het lichaam.

Vooral met het vermogen tot denken onderscheiden wij ons van dieren. Volgens Aristoteles hebben dieren en planten ook een Ziel, maar deze soorten van een Ziel zijn minder complex. Het is daardoor wel absurd om te denken dat dit betekent dat volgens Aristoteles een garnaal of een paardenbloem ook een Ziel heeft. Daarom focuste hij zich voornamelijk op de menselijke Ziel.

Dit allemaal vormt de menselijke Ziel volgens Aristoteles. De Ziel is een beginsel van het lichaam dat alle vermogens bezit die zich door deze laat definiëren, zoals voeding, waarneming, denken en beweging. De Ziel maakt dus vermogens zoals bewust denken, lopen en handelen mogelijk, waarbij het lichaam ze daadwerkelijk uitvoert.

Aristoteles kwam met deze definitie heel dichtbij een wetenschappelijk antwoord. Hij was naast filosoof ook één van de eerste wetenschappelijke onderzoekers, ook al waren zijn methodes nog niet helemaal wetenschappelijk. Inmiddels weten wij dat vermogens zoals kijken, groeien of handelen, verklaart kunnen worden door de wetenschappen zoals biologie en neuropsychologie. Toch is ons vermogen om bewust te zijn het enige wat niet verklaart kan worden. Aristoteles verklaart daarom het bewustzijn met zijn definitie van de Ziel.

We nemen bij de wetenschap meestal afstand van het fenomeen van de Ziel, omdat het ook vaak in religieuze context wordt gezet. We kunnen ook kritiek hebben op het woord, wat meer in gaat op de betekenis van de Ziel. Maar eigenlijk is de Ziel slechts een naam voor een begrip die het hogere zelf verklaart. De Ziel is namelijk een eeuwenoud en mysterieus begrip waaraan je zelf betekenis kan geven.

Wat betekent daarom de Ziel volgens jou? Verlaat hij het lichaam of niet? Zweeft de Ziel ergens in de lucht of bevindt het zich in het lichaam? Je hoeft het geeneens een Ziel te noemen. Je kan het verwoorden als de menselijke geest, het bewustzijn, het zelf of het gevoel van een 'ik'.

In ieder geval moet er 'iets' zijn dat wij mogen benoemen, wat dit 'iets' voor jou betekent of hoe jij het noemt, mag je zelf invullen. Aristoteles heeft ons al op weg geholpen met zijn visie op de menselijke geest, die hij de Ziel noemde.

Bronvermelding

- Schomakers, B. (2013). Aristoteles: Over de Ziel (Boek).

- Barnes, J. (2003). Kopstukken Filosofie - Aristoteles (Boek).

- Filosoof Ger Groot in gesprek met Ben Schomakers over Aristoteles. (2014). https://www.youtube.com/watch?v=anzFE1JVKSk

- Aristoteles over de menselijke ziel. (2015). https://www.youtube.com/watch?v=anzFE1JVKSk

- On the Soul . (2018). https://en.wikipedia.org/wiki/On_the_Soul

- Samenvatting Het Oog in de Storm. Hoofdstuk 8: Mens zijn. (2013).

https://www.scholieren.com/verslag/samenvatting-filosofie-hoofdstuk-8-mens-zijn

- Recensie: Over de ziel, Aristoteles. https://www.visdief.nl/recensie-ziel-aristoteles/?cn-reloaded=1